2 września 1939 r. na niewielką polanę w nadmorskiej miejscowości Stutthof Niemcy przywieźli grupę 150 osób. Byli to Polacy, nauczyciele, księża, działacze polskich organizacji na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Wszyscy oni zostali; jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, starannie wyselekcjonowani przez Niemców do aresztowania. To oni rozpoczęli budowę obozu Stutthof, miejsca, które z niewielkiej liczącej ok. 0,5 ha polany stał się wielkim kompleksem zagłady zajmujący obszar blisko 120 ha. Przez 2077 dni swego działania był miejscem, które naznaczyło niewyobrażalnym cierpieniem blisko 110 000 więźniów z 28 państw. 65 000 spośród nich poniosło śmierć wskutek wycieńczenia, głodu, chorób lub zostało brutalnie zamordowanych.
Oswobodzenie przyszło 9 maja 1945 r. Choć widmo porażki Niemiec więźniowie mogli już dostrzec. W styczniu i kwietniu odbyły się mordercze ewakuacje lądowa i morska. Pochłonęły one ok. 25 000 ofiar. W końcu kwietnia Niemcy, chcąc ukryć swe zbrodnie, wysadzili budynek krematorium, po czym większość załogi uciekła. Obóz przejęty został przez Wermacht. W nocy z 8/9 maja przed wkroczeniem na teren KL Stutthof Armii Czerwonej przebywała w nim niewielka grupa ok. 100 więźniów, najbardziej wycieńczonych i chorych, tych, którzy nie wzięli udziału w żadnej z ewakuacji. Tak moment oswobodzenia wspominał Teofil Białowąs:
Było to 9 maja 1945 r. Żadnych strzałów nie było słychać a poprzedniego dnia jeszcze kilka bomb spadło na obóz. Obozu Niemcy nie bronili, walczyli tylko nad samym morzem i w lesie, ale przypadkowe pociski trafiały w obóz, tak że sporo więźniów od nich zginęło. Tego dnia widzimy Niemców bez karabinów, z lasu też przyszła jakaś grupa Niemców w nieładzie i składają broń przed komendanturą. Nie upłynęło kilkanaście minut jak przez bramę przejeżdża gazik rosyjski, a na nim nieduży, krępy lejtnant [...]. Lejtnant powiedział: „Jesteście wolni, możecie iść teraz każdy do swojego domu”.
Sowieci od razu przekazali chorych i potrzebujących do szpitala polowego. W południe zaś pierwsze grupy ludzi opuściły teren obozu i udały się w szosą w kierunku Elbląga. 9 maja 1945 r. po 2077 dniach, po 56 miesiącach i blisko 6 latach zakończyła się gehenna więźniów obozu Stutthof.
„W tym roku obchodzimy 78. rocznicę oswobodzenia KL Stutthof. Tradycyjnie uroczystości odbędą się o godz. 11:00 pod Pomnikiem Walki i Męczeństwa. Co najważniejsze, wezmą w nich udział również byli więźniowie obozu koncentracyjnego Stutthof, którzy wygłoszą swoje przesłanie do zgromadzonych” - powiedział nam Piotr Tarnowski Dyrektor Muzeum Stutthof w Sztutowie. -W czasach, gdy hasło »NIGDY WIĘCEJ WOJNY« w następstwie ataku Rosji na Ukrainę mocno straciło na swoim znaczeniu, w czasach, gdy codziennie w radiu, prasie, telewizji i internecie obserwujemy rozgrywająca się na naszych oczach tragedię i barbarzyństwo, to właśnie słowa świadków historii, byłych więźniów, ludzi, którzy przeżyli piekło i doświadczyli, czym jest wojna, powinny mieć dla nas szczególne znaczenie. Powinny być dla nas drogowskazem" - mówi.
Obok głównych uroczystości, tegorocznym obchodom rocznicowym będą towarzyszyły także inne wydarzenia. 9 maja w muzealnym kinie odbędzie się wręczenie identyfikatorów nowym przewodnikom po Muzeum Stutthof w Sztutowie. 11 maja Muzeum wspólnie ze Szkołą Podstawą im. Pamięci Ofiar Stutthofu organizuje dla uczniów XXVI Bieg Pamięci Narodowej. Natomiast 13 maja o godz. 11:00 odbędzie się I Bieg Pamięci Ofiar KL Stutthof. Zapisać się na niego można do 10 maja 2023 r. na stronie: https://elektronicznezapisy.pl/event/8174/strona.html
